Het Parool / Kunst & Media (25 mei 2011)
De Broadwayhit Fela! is in juni te zien op het Holland Festival. Swingend muziektheater over Fela Kuti – één van de meest flamboyante Afrikaanse popartiesten aller tijden.Met Sahr Ngaujah in de rol van de Nigeriaanse popster Fela Kuti en een energieke choreografie van Bill T. Jones. ‘Fela was een revolutionaire rockster, een held.’
DANIËL BERTINA
“Everybody say yeah, yeah!” Het publiek in het stampvolle National Theatre in London wordt van de stoelen geblazen door het energieke openingsnummer van Fela! In een strak, felblauw Saturday Night Fever-pakje komt hoofdrolspeler Sahr Ngaujah stoer het podium op, als een zwarte Elvis Presley. Hij belichaamt vanavond de legendarische Nigeriaanse popster Fela Kuti. Een Afrobeatband speelt zich uit de naad, terwijl tientallen gespierde dansers acrobatisch en zwoel heupwiegend over het podium kronkelen.
Aan de muren hangen iconische schilderijen van Malcolm X, Steve Biko, Martin Luther King, Patrice Lumuba, Nelson Mandela en Billy Holiday. Naast Afrikaanse graffitikunst en burgerrechtenslogans, hangen er een aantal projectieschermen waarop krantenartikelen en filmbeelden worden vertoond. Prominent in zicht: een projectie van Fela’s moeder Funmilayo Ransome-Kuti. We moeten meezingen, en meedansen. Dat gebeurt eerst met enige gêne, maar op aanmoediging van Ngaujah steeds uitbundiger, tot de hele zaal staat mee te stuiteren.
Fela! ging 2008 in première als off-Broadway productie. Met steun van hiphoppers zoals Shawn ‘Jay Z’ Carter en acteurs Will & Jada Pinkett-Smith werd als snel de stap naar Broadway gemaakt, en daar werd de voorstelling – deels popconcert, deels theater – een gigantische hit. Fela! won drie Tony Awards. De Nederlandse première is als onderdeel van het Holland Festival op 9 juni in Theater Carré.
Fela Kuti, geboren als Olufela Olusegun Oludotun Ransome-Kuti (Abeokuta 1938 – Lagos 1997) werd in de jaren zeventig wereldberoemd als Nigeriaans popmuzikant. Bijgestaan door zijn immense band, de Afrika ‘70, riep hij de Afrobeat in het leven. Een popgenre waarin jazz, funk, highlife, psychedelische rock en Afrikaanse ritmes, rituele liederen en percussie samengingen in lange, swingende nummers. Hij werd op handen gedragen door Afrikaanse immigranten overal ter wereld.
[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=YdV1V4vPPLI[/youtube]
Daarnaast was de man ook politiek actief. Met zijn sarcastische, maatschappijkritische teksten gedroeg Fela zich als luis in de pels van menig Afrikaans dictator. In zijn nummers hakte hij smakelijk in op de chaos en corruptie in de bananenrepubliek Nigeria. Ook zijn markante, hippeachtige levensstijl vol vrije seks en marihuanagrootverbruik sprak enorm tot de verbeelding. Zo riep hij een eigen commune in het leven, de Kalakuta Republic, en trouwde als overtuigd polygamist 27 van zijn vrouwelijke danseressen en achtergrondzangeressen.
“Fela’s werk en leven draaide om zijn zoektocht naar een authentieke Afrikaanse identiteit,” vertelt choreograaf en regisseur Bill T. Jones (Bunnell, 1952) een paar maanden na de voorstelling in Londen. Jones’ energieke choreografie in Fela! bezorgde hem vorig jaar zijn tweede Tony Award. “Fela’s moeder was een van de meest prominente feministen in de Pan-Afrikaanse mensenrechtenbeweging. Maar Fela gaf een eigen draai aan haar radicale gedachtegoed, door zijn muziek als wapen te gebruiken tegen het onrecht. Dat is een fascinerend idee, en nog steeds relevant. Ik weet zeker dat op dit moment talloze jonge mensen in het Midden-Oosten met muziek de misstanden in hun land proberen aan te kaarten.”
De voorstelling Fela! neemt het publiek een avond terug in de tijd. Enige voorkennis is geen overbodige luxe. In 1977 stak Fela met zijn hit Zombie de draak met de Befehl ist Befehl-mentaliteit van het Nigeriaanse leger. Dit leidde tot een hysterische reactie van de machthebbers. Een duizendkoppige politiemacht sloeg Fela’s commune kort en klein, en zijn bandleden, vrouwen en fans werden afgetuigd. Fela’s hoogbejaarde moeder werd uit een raam gesmeten en overleed aan haar verwondingen. In de voorstelling is het publiek zogenaamd te gast op Fela’s laatste concert, vlak na deze brute aanval. De locatie is The Shrine: een oud koloniaal hotel in een achterbuurt van Lagos dat dienst deed als nachtclub, activistencentrum en thuispodium. Fela is aangeslagen en wil Nigeria verlaten, maar is vastbesloten om er nog één keer een goed feest van te maken. De sfeer is gespannen. Schietgrage soldaten staan voor de deur.
Fela! wordt gedragen door de hyperenergieke performer Sahr Ngaujah (Atlanta, 1978) die als een tornado dansend en zingend over het podium raast. Hits uit Fela’s enorme repertoire worden aangekleed met woeste, sensuele dans. Terwijl Ngaujah door middel van korte terzijdes gericht naar het publiek en zijn entourage een inkijk biedt in de gedachtewereld van de popheld.
[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=p-SQH94Pifc[/youtube]
In een superhip restaurant naast de National Theatre staat Ngaujah na afloop van de show nog strak van de adrenaline, hoewel hij al twee uur klaar is met spelen. Ngaujah werkte jarenlang in Nederland als theatermaker bij Made in da Shade, regisseerde bij Rotterdams Lef en studeerde bij DasArts. Sinds 2008 stond Ngaujah iedere week als Fela Kuti op het podium, en speelde op Broadway vijf van de acht shows per week. Een krachttoer die niet voorbij ging aan Men’s Health. Vorig jaar betitelde dit mannenblad hem als één van de 25 fitste mannen ter wereld.
“Ik ontmoette choreograaf Bill T. Jones in New York bij een auditie voor een ander stuk,” vertelt Ngaujah geestdriftig, terwijl hij nipt van zijn dubbele wodka met lychee sap. “Die rol kreeg ik niet, maar ik had tijdens een lange workshop wél indruk gemaakt. Ik ging terug naar Amsterdam voor mijn afstudeervoorstelling bij DasArts, Conversations in ice. Toen werd ik gebeld. Of ik even terug wilde komen om te auditeren voor een heel pril off-Broadway projectje. Pas aan het einde van het gesprek hoorde ik dat het zou gaan over het leven van Fela Kuti. Ik hing koelbloedig op en sprong een gat in de lucht. Want van kinds af aan was ik groot fan. Fela was voor mij larger than life.”
Fela! ontstond op basis van workshops en improvisaties. “In de Yoruba-traditie wordt Fela soms gezien als personificatie van Shango: de god van donder en bliksem, gewapend met een heilige bijl en een heftig libido. Dat is één van de beelden die ik voor ogen hield toen ik deze rol ging spelen. Ik heb ook mijn uiterste best gedaan om Bill ervan te overtuigen dat ik het publiek direct moest aanspreken. Want dat hoort bij de manier van toneelspelen die ik bij DasArts heb ontwikkeld. In een concertzaal, een nachtclub of in het theater gelden verschillende gedragscodes voor het publiek, en ik houd er ontzettend van om al die sferen te vermengen. Dus soms moedig ik het publiek aan om met hun billen te schudden alsof ze in een nachtclub zijn, om ze na afloop van het nummer weer naar hun stoel te sturen voor een nieuwe theaterscène. Ik houd van die cross-overs.”
Door invloed van Nguajah kreeg het personage van Fela steeds meer stand-up comedy trekken, vertelt choreograaf Bill T. Jones. “Sahr speelde Fela als een entertainer die zijn eigen levensverhaal vertelt. Daarom hebben we ervoor gekozen om de voorstelling te beperken tot het hier en nu, alsof je als toeschouwer live bij zijn concert aanwezig bent.”
Jones liet zich voor zijn choreografie inspireren door archiefbeelden van Fela’s concerten. Vaak waren dit een soort muzikale orgieën, waarin Fela, druipend van het zweet, gespierd, en vaak gekleed in niet meer dan een speedobroekje, als geile dirigent zijn immense band en tientallen bil- en heupschuddende danseressen opzweepte. “Ik denk dat het Europese publiek slim genoeg is om die dans op waarde te kunnen schatten, en niet af te schrijven als karikatuur,” zegt Jones. “Fela’s concerten waren hyperseksueel, en die sfeer proberen we te herscheppen. Mijn choreografie is een liefdevolle hommage aan de manier waarop de vrouwen dansten in Fela’s wereld en cultuur.”
[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=h4AA6EuZe-k[/youtube]
Fela Kuti stierf in 1997 aan de gevolgen van aids. Een markant gegeven, dat niet in de voorstelling wordt genoemd. Bewust. “Ik heb deze voorstelling niet gemaakt om Fela’s gedrag en opvattingen goed te praten,” vertelt Jones, die zelf al jarenlang leeft met hiv. “Fela heeft veel kwetsende dingen gezegd over homoseksuelen en daar heb ik erg mee geworsteld. Maar ik vind hem een fascinerende figuur. Een goed kunstenaar hoeft niet een goed mens te zijn. Fela was een revolutionaire rockster die de strijd aanging met een van de meest corrupte regimes in Afrika. Hij heeft daarbij bijna àl zijn botten gebroken. Dat is echt een ander soort ‘activisme’ dan dat van hedendaagse popsterren zoals Bono.”
[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=DBnNNLSKCjM[/youtube]
Fela! is de allereerste voorstelling die over Fela Kuti is gemaakt. Daarom wordt hij getoond in de kracht van zijn leven. “We hebben geprobeerd om de man, zijn muziek, zijn politieke bewustzijn en zijn grote invloed op een spannende manier te introduceren. We laten nét genoeg van zijn complexe persoonlijkheid zien dat je zijn charisma kan begrijpen. Daarbij zijn we niet heel diep ingegaan op zijn schaduwkanten, en ook zijn tragische dood blijft buiten beschouwing. Want is dat het allerbelangrijkste wat je over Fela moet onthouden? Dat hij gestorven is aan AIDS? Jimi Hendrix stierf al stikkend in zijn kots, maar doet dat afbreuk aan de geweldige kunst die hij de wereld heeft geschonken? Ik weiger Fela te reduceren tot aidsvraagstuk. Hij was een held.”
Fela! in Theater Carré is te zien van 9 t/m 26 juni.