Honderd jaar geleden werd Charlotte Salomon (1917-1943) geboren, één van de meest onnavolgbare, raadselachtige kunstenaars van de twintigste eeuw. Het JHM pakt nu groot uit met een bijzondere tentoonstelling over haar levenswerk Leven? of Theater? Een zangspel, dat voor het eerst integraal getoond zal worden. Een aantal liefhebbers vertellen.
Tekst Daniël Bertina / JCK Magazine 2017
Het is 1938, vlak na de Kristallnacht. Charlotte Salomon (1917-1943) ontvlucht haar geboortestad Berlijn en reist naar haar grootouders in Zuid-Frankrijk. Ze is 22 jaar, en heeft een paar jaar kunstacademie achter de rug. Niemand heeft een vermoeden van haar waanzinnige talent. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, pleegt Charlotte’s grootmoeder zelfmoord. Haar grootvader vertelt Charlotte een gruwelijk familiegeheim: zes familieleden zijn door zelfmoord gestorven, waaronder haar eigen moeder. Depressie zit in haar bloed.
Trance
Met de dreiging van de naderende deportatie in de nek, en voortgedreven door de angst om ook aan depressie ten onder te gaan, pakt Charlotte verf en papier. Als in een trance produceert ze in amper twee jaar tijd ruim 1300 waterverfschilderingen (gouaches), waarin ze haar hele jonge leven probeert uit te drukken: álle sleutelmomenten, intieme ervaringen en pijnlijke details. Na een paar maanden nadenken selecteert ze ongeveer 800 afbeeldingen, en noemt het resultaat Leven? of Theater? – deels zangspel, multimediaal kunstwerk en graphic novel. Een volstrekt uniek kunstwerk. Het is 1942. Een jaar later wordt Charlotte (vijf maanden zwanger) samen met haar echtgenoot Alexander Nagler opgepakt en in Auschwitz vermoord. Charlotte’s vader en stiefmoeder overleven de oorlog in Amsterdamse onderduik, en schenken in 1971 Leven? of Theater? aan het JHM. Sindsdien is het één van de topstukken van het museum, en zijn selecties eruit al vele keren in Nederland en in het buitenland geëxposeerd. Echter is het hele kunstwerk nog nooit in z’n geheel getoond. Honderd jaar na Charlotte’s geboorte komt daar nu verandering in.
Heftige reacties
Conservator Mirjam Knotter: “Het werk van Charlotte lokt heftige reacties uit, en mensen verbinden vaak hele persoonlijke levenservaringen en herinneringen aan haar werk. Het is extreem veelzijdig te interpreteren. Als kunsthistorica heb ik Leven? of Theater? vooral benaderd als fantastisch, virtuoos en gelaagd kunstwerk. Voor Charlotte’s honderdste geboortejaar gaat het JHM groot uitpakken. In de tentoonstelling gaan we álle genummerde gouaches laten zien als totaal geïntegreerd geheel – dat maar nét in de ruimte past. Daarbij hebben we ons gericht op het perspectief van de kunstenaar, en op wat Charlotte zélf over haar werk heeft geschreven. Het is een poging om zo dicht mogelijk bij haar oorspronkelijke visie te komen. En ja, dat blijft bij benadering, want de oorspronkelijke volgorde van de afbeeldingen is verloren gegaan.
Speling van het lot
Toen Judith Belinfante als assistent-conservator in 1971 Leven? of Theater? onder ogen kreeg, werd ze gelijk verliefd. Belinfante: “Met Hans Jaffé – de toenmalige honorair directeur van het JHM – ging ik op bezoek bij de familie Salomon. Op de salontafel stonden vijf rode doosjes met Leven? of Theater? Alles zat door elkaar, dus we hadden geen idee wat we in handen hadden, maar de kwaliteit spatte eraf. Charlotte’s ouders zeiden dat het haar levensgeschiedenis was. In een paar weken tijd heb ik met mijn collega Eva Ornstein-van Slooten toen alle bladen gesorteerd, en in 1972 konden we de eerste 250 gouaches tonen in De Waag. De internationale doorbraak van Charlotte kwam pas in 1981, dankzij een grote expositie in het JHM, de uitgave van Gary Schwartz en de speelfilm van Frans Weisz.”
“Door een speling van het lot is Leven? of Theater? bij het JHM terechtgekomen. Nu is het een van onze grootste schatten. Het museum heeft in de loop der jaren gigantisch veel tijd en energie gestoken in de promotie van Leven? of Theater? als onnavolgbaar kunstwerk. Dat wordt nu gelukkig breed erkend, want het is zoveel méér dan een Holocaustdocument. In 1998 slaagden we er zelfs in om 400 gouaches te tonen in The Royal Academy, Londen – een van de meest prestigieuze kunstmusea ter wereld. Dat is mijn grootste overwinning.”
Tijdloos
Belinfante: “De kracht Charlotte is moeilijk onder woorden te brengen. Een Italiaanse criticus noemde haar onlangs een van de meest raadselachtige kunstenaars van de 20e eeuw. Leven? of Theater? is echter een universeel verhaal van iemand die worstelt met het leven en op het punt staat om zelfmoord te plegen. Maar ze ziet de kans om daaraan te ontsnappen, dankzij haar talent, haar fabelachtige geheugen, creatieve kracht en doorzettingsvermogen. Dat maakt het zo tijdloos en herkenbaar. Er zijn altijd mensen die met het leven worstelen en een uitweg zoeken. Mijn moeder heeft zelfmoord gepleegd, dus het komt voor mij ook heel dichtbij.”
Trefzeker
Kunsthistoricus Gary Schwartz is de uitgever van de boekversie van Leven? of Theater? (1981), waarin alle genummerde gouaches voor het eerst als doorlopend verhaal werden uitgegeven. Schwartz: “Charlotte is in staat om zichzelf in ál haar levensfases met humor en zelfkennis trefzeker in beeld te brengen. Dat is uitzonderlijk knap. Je wordt gelijk overwonnen door de kwetsbaarheid en de gevoelens van de kunstenaar én de mens die daar achter staat. Vaak houden auteurs van dit soort autobiografische kunstwerken een beetje afstand ten opzichte van zichzelf en andere personages, maar Charlotte toont juist een groot menselijk inlevingsvermogen. Daarnaast lukt het haar ook om de sfeer van het tijdperk waarin ze leefde voelbaar te maken. Het is zo’n ongelooflijk sterk, gelaagd verhaal. Ik noem het de Wuthering Heights van de twintigste eeuw.”
Ontdekking
Schwartz: “Het was een enorme uitdaging om de boekvorm van Leven? of Theater? te realiseren. Daarin ben ik zeer geholpen door Judith Herzberg, die een onmisbare bijdrage leverde. Mijn drietalige uitgave was gelukkig een groot succes. Alle 50.000 exemplaren werden verkocht. Ja, zonder twijfel is dat het mooiste boek dat ik ooit heb gemaakt. Ik zie het als een van de méést belangrijke dingen die ik in mijn leven heb gedaan.”
“Daarom ben ik ongelukkig over de onwaarachtige claims in de recente editie van Leven? of Theater? (2015) door de Franse uitgever Frédéric Martin. In de colofon staat namelijk dat zijn versie de eerste complete uitgave is van het werk. Dat steekt. Verder wordt nergens in die publicatie vermeld dat Martins uitgave voor negentig procent identiek is aan de mijne. In een gefilmd interview beweert Martin doodleuk dat hij als eerste besefte dat Leven? of Theater? als boek vorm kon krijgen. Helaas is dit alles niet publiekelijk door het JHM of de uitgever van de Nederlandse editie tegengesproken. De manier waarop de uitgevers en het museum hiermee zijn omgegaan heeft me diep gekwetst.”
“Charlotte’s kunst raakt me nog steeds op een hele directe manier. Leven? of Theater? is een persoonlijke ontdekking voor iedereen die ermee in aanraking komt. Het is niet zoals de kunst van bijvoorbeeld Andy Warhol – Warhol is ‘eigendom’ van de hele wereld, maar dat geldt niet voor Charlotte Salomon. Ongeacht alle ínternationale tentoonstellingen en de talloze boeken die over haar verschijnen blijft Leven? of Theater? een intieme één-op-één belevenis. Wanneer je haar ontdekt, voelt het alsof ze alléén van jou is.”
Beeldenstroom
Regisseur Frans Weisz maakte twee films over Charlotte, en is al meer dan veertig jaar door haar gegrepen. Weisz: “Toen ik voor het eerst met haar werk in aanraking kwam, zat ik in een fase waarin ik ieder jaar dwangmatig een film wilde maken. Anders werd ik gek. Na het zien van De Inbreker sprak Hans Rooduijn me vermanend toe. Hij zei: “Mooie film Frans, maar jij moet nu naar die tentoonstelling over Charlotte Salomon, anders wil ik je nooit meer zien.” Hans zat in het verzet, en dankzij hem kon ik als vierjarige onderduiken, dus ik heb naar hem geluisterd. Vlak voor sluitingstijd kwam ik De Waag binnen en raakte volkomen overdonderd. Het was een stroom van beelden. Ik heb toen amper veertig gouaches kunnen bekijken, want het museum ging sluiten en het was de allerlaatste dag van de tentoonstelling. Judith Belinfante heeft me bijna de zaal uit moeten sleuren.”
“Ik wist zeker dat ik Charlotte niet meer zou loslaten. Het klinkt een beetje raar, maar mijn leven als filmer valt uiteen in twee delen: BC (Before Charlotte) en AC (After Charlotte). Haar kunst zorgt voor een vreemd verlangen: alsof ik haar moet redden van de ondergang, en dat alleen ik haar gelukkig kan maken. Ze is familie geworden. Zo’n gevoel hebben meer mensen, iedereen claimt haar als persoonlijk eigendom.”
Droom
Weisz: “Na al die jaren is het moeilijk om onder woorden te brengen wat me zo fascineerde, toen ik haar kunst voor het eerst zag. Alles leek samen te komen. Ik herkende een diepe melancholie die me deed denken aan mijn moeder. Daarnaast speelt het werk zich deels af in Berlijn, de thuisstad van mijn vader die ik nooit écht bewust gekend heb. Via Charlotte’s beelden dacht ik zijn verleden te kunnen proeven. Tenslotte was haar werk voor mij een soort thuiskomen als regisseur. Het heeft een enorme filmische kwaliteit. Leven? of Theater? is een storyboard, een film zonder celluloid. Alles zit erin: de cameravoering, de personages, de dialogen, zelfs de muziek.”
In 1981 ging mijn speelfilm Charlotte in première. De éérste film waarbij ik echt het gevoel had, dat ik erin was geslaagd om de wereld één minuscuul beetje mooier te maken dan hoe ik hem heb aangetroffen. Toch bleef ik zitten met een knagend gevoel, dat ik ondanks alles niet helemaal recht had gedaan aan Charlotte’s verhaal. Pas na het maken van de documentaire Leven? of Theater? (2012) kwam er berusting. Ik heb toen – en dat klinkt idioot – zelfs een droom gehad waarin Charlotte me vertelde dat ze niet meer boos op me was. Nee, ik hoef geen films meer over haar te maken. Maar nog steeds verslind ik alles wat over haar verschijnt, van poppenspel tot ballet, dus ik ga nu zéker weer kijken. En dit keer zal ik op tijd komen.