Het JHM presenteert een unieke tentoonstelling over de kabbala – de raadselachtige, mystieke tak van het jodendom. Voor het eerst wordt deze geheimzinnige leer in een museum getoond, in zijn vele verschijningsvormen. Van eeuwenoude manuscripten tot hedendaagse kunst.
Tekst Daniël Bertina / JCK Magazine 2019
“Eeuwenlang was de kabbala een geheime leer,” zegt curator Mirjam Knotter. “Kabbala is een verzamelnaam voor een veelheid aan mystieke overleveringen binnen het jodendom. Volgens de traditie bevat de kabbala een oerkennis over God, de schepping en het bestaan, die vanaf de eerste mens tot nu is overgedragen. De Tora wordt door kabbalisten niet letterlijk of verhalend uitgelegd, maar op esoterische, mystieke wijze. Met deze tentoonstelling proberen we de geheimen van de kabbala een beetje te ontsluiten.”
Bahir tot Bowie
De tentoonstelling biedt een zo gevarieerd mogelijk beeld van alle vertakkingen van de kabbala. Van eeuwenoude spirituele tradities en meditatieve oefeningen, tot aan de hedendaagse uitingsvormen in moderne kunst en popmuziek. Knotter: “Daarbij hebben we een unieke insteek. We vragen ons af: hoe kan je deze abstracte principes zichtbaar maken? Wat zie je ervan terug? We hebben de kabbala dus heel breed benaderd. Van de kernteksten van de kabbala, zoals de Zohar en het boek Bahir, tot foto’s van David Bowie die een kabbalistische levensboom tekent. Zo proberen we te tonen hoe de invloed van de kabbala op allerlei manieren heeft doorgewerkt. Zowel binnen het jodendom, als ook daarbuiten in moderne kunst en populaire cultuur.”
Enorm
Dit wordt de grootste expositie in de geschiedenis van het JHM, verspreid over alle locaties van het JCK (de Portugese Synagoge, het Nationaal Holocaust Museum, het Kindermuseum en het JHM). Knotter: “Het is de eerste tentoonstelling ooit, waarin de kabbala zo veelzijdig aan bod komt. Dit enorme project is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met het Jüdisches Museum Wien, met steun van de Rothschild Foundation. Er is drie jaar onderzoek gedaan om deze tentoonstelling te realiseren. De materie is ongelooflijk complex. Het is dus niet verwonderlijk dat dit thema zelden in een museale context is getoond.”
Taboe
Als spirituele leer is de kabbala uitgewerkt door kleine groepen mystici, op diverse plekken en tijden in de joodse diaspora. Knotter: “Zij gingen zich bezighouden met twee filosofische vragen, die een beetje taboe waren binnen het traditionele jodendom: Wat ging er vooraf aan de Schepping? En wat was de ervaring van de profeet Ezechiël, die in een visioen God en de goddelijke wereld heeft gezien? Kan een gewoon mens deze inzichten bereiken? De kabbalisten gingen die vraagstukken theoretisch, filosofisch en praktisch verkennen. Daarbij bedachten ze technieken om tot dieper spiritueel inzicht te komen, onder ander via denk-, gebeds- en meditatieoefeningen.
Levensboom
Eeuwenlang werd geheime kennis over God en het bestaan van meester tot ingewijde leerling overgedragen – letterlijk betekent kabbala ‘ontvangst’. De oudste bewaard gebleven tekst uit de joodse mystiek is het Sefer Jetsira (Boek van Schepping). Nog altijd weet men deze tekst niet goed te plaatsen of te dateren. In deze ongrijpbare tekst wordt een mystieke visie op het scheppingsproces weergegeven, aan de hand van de 22 Hebreeuwse letters en 10 ‘sefirot’. De kabbala legt deze sefirot later uit als goddelijke principes en de attributen voor de schepping. Deze 10 principes staan met elkaar in verhouding en doordringen alle facetten van het bestaan. Binnen de traditie kregen deze 10 onderling verbonden sefirot een iconische vorm, die van de levensboom.
DNA van het bestaan
Knotter: “Je kunt de sefirot misschien zien als het DNA van het bestaan, een structuur die alles verbindt: God, mens en aarde. Dit idee werd verder uitgediept in werken als Sefer ha-Bahir (Boek van het Licht) en Sefer ha-Zohar (Boek van de Glans). Dit gebeurde onder andere in Zuid-Europa (13e eeuw), Galilea (16e eeuw) en Oost-Europa (18e eeuw). Het centrale thema in de kabbala is voortdurende wisselwerking: alles wat op aarde gebeurt, heeft een reflectie in de goddelijke wereld en andersom. Binnen de kabbalistische visie is de schepping nog niet voltooid, maar bevindt zich in een constant proces van balancering tussen actie en reactie, orde en chaos, goed en kwaad – waarbij ieder mens een positieve bijdrage kan leveren. Met als uiteindelijk doel: het kwaad en het lijden uit te bannen.”
Losgezongen
In de loop der eeuwen werd kabbalistische kennis deel van de westerse en niet-joodse cultuur, en ging in allerlei varianten een eigen leven leiden. In christelijke, humanistische en esoterische kringen ontstond veel aandacht voor de kabbala als bron van geheime wijsheid, die wellicht zelfs gebruikt kon worden voor tovenarij of alchemie. Sommige religieuze leiders uit de christelijke traditie geloofden dat er een diepere verborgen laag over de waarheid van het christendom in de kabbala was verstopt. In de 19e eeuw werd de kabbala herontdekt door occultistische stromingen op zoek naar zingeving, zoals de theosofie. In de 20e eeuw gaf het werk van wetenschapper Gerschom Scholem (1897-1982) een enorme impuls aan de bekendheid van de kabbala, en zijn boeken kregen een miljoenenpubliek. Ook de oprichting van de Kabbalah Centers door Philip Berg (1937-2013) maakte de leer verder toegankelijk voor het grote publiek en beroemdheden uit de showbusiness. Zo werd de kabbala steeds meer losgezongen van de oorspronkelijke joodse traditie.
Madonna
De kabbala bleek enorm tot de verbeelding te spreken bij kunstenaars en creatievelingen – schilders, schrijvers, muzikanten, dichters, architecten. Veel mensen ontdekten in de kabbalistische visie op de schepping een parallel met de rol van de kunstenaar, als schepper in het creatieve proces. Knotter: “Toch is het vreemd dat het meest ontoegankelijke deel van het traditionele jodendom zo door de buitenwereld werd omarmd. Vroeger mocht de kabbala alleen door vrome mannen met een zekere spirituele rijpheid worden beoefend – want de materie is zo abstract en vervreemdend, dat een geestelijk instabiel mens daar wellicht slecht tegen bestand zou zijn. Nu is in ons Kindermuseum een vrolijke levensboom van kunstenaar Eli Content te bekijken, naast de kabbalistische kinderboeken van Madonna.”
Wisselwerking
De hoofdlocatie van de expositie is het JHM, waar het thema wordt uitgesplitst in twee deeltentoonstellingen. De begane grond is gewijd aan Kabbala – de kunst van de joodse mystiek. Deze opstelling biedt een eerste kennismaking met kabbala, aan de hand van tien thema’s. Knotter: “In ieder thema staat één historisch kabbalistisch object centraal. Dit wordt omgeven door hedendaagse kunstwerken die op eigen wijze het thema uitdrukken of becommentariëren. Denk aan het oudst bewaarde manuscript van het Sefer Jetsira, dat wordt gecombineerd met een hyperabstract werk van kunstenaar Anish Kapoor. Zo ontstaat een spannende wisselwerking: de kunst geeft gestalte aan het thema, maar het thema biedt ook een insteek om de kunst op een nieuwe manier te ervaren.”
Belichting
Knotter: “We hebben geprobeerd om de getoonde kunstvormen zo divers mogelijk te houden, zodat de toeschouwer een beeld krijgt over de veelheid van kunst die uit de kabbala is voortgekomen. Elk thema biedt tevens een selectie objecten uit alle tijden en culturen die het thema verder illustreren. Van ceremoniële voorwerpen en amuletten, tot muziekvideoclips en filmfragmenten. Op de andere locaties van het JCK wordt de kabbala ook op een andere manier belicht. In de Schatkamers van de Portugese Synagoge is een presentatie gewijd aan kabbala en de impact van de valse messias Sjabtal Tsvi in Nederland in de 17e en 18e eeuw. En in het Nationaal Holocaust Museum in oprichting een kleine videopresentatie over Anselm Kiefers installatie Breaking of the Vessels.”
Onbegrijpelijk
Een route met onder andere een grote lichtsculptuur van kunstenaar Belu-Simion Fainaru leidt van Kabbala – de kunst van de joodse mystiek naar de benedenverdieping van het JHM, waar de tentoonstelling Kabbala – de geheimen van het bestaan te zien is. In deze expositie krijgt de toeschouwer een beeld van de klassieke kabbala binnen de religieuze joodse traditie. Dit gebeurt aan de hand van eeuwenoude manuscripten en boeken, amuletten, boekrollen en meditatieplakkaten. Hier kan de bezoeker terecht voor meer inhoudelijke verdieping van de kabbalistische thema’s. Knotter: “Maar ik geef toe, sommige van die teksten en rituele voorwerpen zijn onbegrijpelijk, zoals de ilanot (kabbalistische boekrollen). Er is maar een handjevol mensen ter wereld die ze echt kan duiden. Toch laten we ze zien, want het zijn fascinerende objecten. Kabbala is ook niet echt bedoeld om helemaal uit te leggen. Het is iets wat je moet ervaren.”
Zingeving
Knotter: “Ik zie tegenwoordig steeds meer mensen – jong en oud – op hun eigen manier zingeving zoeken. Ze eten vegetarisch en duurzaam volgens Yotam Ottolenghi, en ze lezen in de boeken van Yuval Noah Harari over de mens, die met verhalen zijn leven vormgeeft. Ik denk dat de toenemende interesse voor de kabbala daarop aansluit. Kabbala toont dat de mens een actieve rol speelt in het vervolmaken van de schepping, in een dynamisch proces van zingeving. Al onze goede intenties en daden resoneren in het universum. Dat is hoopvol. Deze expositie biedt onze bezoekers een nieuwe manier om naar kunst én de wereld te kijken, via de kabbala.